Ten zuidoosten van Den Bosch, bij Vught, ligt een recreatieplas: De Ijzeren Man. Als kind ging ik hier wel eens wandelen en spelen in de bossen. Toen ik laatst in de buurt van Weert nog eens een plas tegenkwam, die ook al De Ijzeren Man heette, ben ik me af gaan vragen of dat toeval is. Niet dus. Een beetje googelen leerde mij dat er naast de ijzeren mannen bij Vught en Weert, nog een bestaat, in de buurt van Eindhoven. Een goeie reden dus om een route te fietsen die langs deze ijzeren mannen voert. En om even in het verhaal achter hun gemeenschappelijke naam te duiken.
Vanzelfsprekend pak ik voor deze tocht m’n eigen ijzeren man, de stalen Bianchi. Ik begin vanaf het station in Den Bosch, en fiets vanaf daar richting de eerste ijzeren man, net ten Westen van Vught. Sommige stukken van de omgeving kan ik me nog herinneren van vroeger. Toen al was de plas een recreatiegebied, wat het nog steeds is. Om haar naam te achterhalen moeten we wat verder terug de tijd in. Eind negentiende eeuw is de plas namelijk ontstaan als zandafgraving.
Aanvankelijk gebeurde het afgraven van zand met de hand: kruiwagens vol zand werden volgeladen en op een speciaal zandtreintje geladen. Via een speciaal ingericht station werd het zand dan getransporteerd naar de locaties waar het nodig was. Zand was toen nodig voor bouwwerkzaamheden, voornamelijk voor het ophogen van stukken grond. Het zand dat bij Vught werd afgegraven is gebruikt bij de aanleg van de spoorbrug over de Lek, bij Culemborg (1868). Later ging het zand ook naar Den Bosch, waar het gebruikt werd bij de ophoging van een wijk (Het Zand, tussen het station en de binnenstad). Toen eind 19e eeuw de stoombaggermolen werd geïntroduceerd, vreesden de arbeiders voor hun baan. Ze waren bang dat deze “Ijzeren Man” hun werk volledig zou overnemen en hen daarmee overbodig zou maken. Er werd gestaakt, maar toen bleek dat er genoeg handwerk overbleef, verdween de onrust. Wat niet verdween was de scheldnaam Ijzeren Man, die nu ook gebruikt ging worden als naam voor de afgravingsplassen.
Voor de Ijzeren Man bij Weert geldt een zelfde verhaal. Ook hier werden de werklui vervangen door een stoomgraafmachine. En ook hier doet de afgraving nu dienst als recreatieplas. Voor de Ijzeren Man in Eindhoven kan ik geen gegevens over de geschiedenis vinden, maar ik ga ervanuit dat ook dit verhaal een zelfde strekking zal hebben. Naast de ijzeren mannen waar ik nu ben langsgefietst, zullen er vast nog wat ijzeren mannen bestaan. In ieder geval liggen er naast de plas bij Vught, ook nog een ijzeren vrouw en een ijzeren kind.
Voor m’n reis terug pak ik de trein (ook een ijzeren man?) vanaf station Weert. Het stuk tot Eindhoven voert over een spoordijk die is opgehoogd met zand uit de Ijzeren Man bij Weert. Bij station Den Bosch loop ik door de wijk het Zand om een Bossche bol te halen en op de terugweg naar Utrecht rijd ik over de spoorbrug bij Culemborg. De brug is ondertussen vernieuwd, maar het verhoogde talud naar de brug bestaat nog steeds uit zand uit Vught!
